8 лютага — 100 гадоў з дня нараджэння Івана МЕЛЕЖА

Сёння мы адзначаем 100-годдзе з дня нараджэння Івана Мележа — нашага славутага пісьменніка, аўтара аднаго з самых значных твораў беларускай літаратуры XX стагоддзя — трылогіі «Палеская хронiка».

Прапануем вам 10 цікавых фактаў з яго жыцця.

Факт 1. Быў вельмі сарамлівым

У асяроддзі пісьменнікаў Іван Мележ лічыўся ідэальным суразмоўцам, таму што ўмеў слухаць. Ён ніколі не перапыняў суразмоўцу нават тады, калі быў нязгодны. Зрабіць заўвагу не жадаў, а можа і саромеўся… Сам жа вёў гутаркі спакойна, разважліва, аргументавана, нібы ўзважваючы кожнае сваё слова, кожную думку. Таму ўсе, хто хоць раз сустракаўся з Мележам, даражылі яго словам.

Факт 2. Першы твор напісаў левай рукой

Упершыню пісаць творы Іван Мележ пачаў падчас Вялікай Айчыннай вайны. Першае апавяданне быў вымушаны пісаць левай рукой, таму што знаходзіўся ў гэты час у шпіталі, у Тбілісі, дзе лячыўся ад ран. Апавяданне мае назву “Сустрэча” і публікавалася з паметкай “Каўказ, шпіталь, 1942 год”.

Факт 3. “Палеская хроніка” была задумана як пенталогія

Усе ведаюць знакаміты твор Івана Мележа “Людзі на балоце”, што з’яўляецца першай часткай трылогіі “Палеская хроніка”. А між тым аўтар задумваў раман не ў 3, а ў 5 частках. Але Іван Мележ памёр, не паспеўшы ажыццявіць задуманае. Дзве ненапісаныя часткі пенталогіі нават мелі назвы — “За асакою бераг” і “Праўда вясны”. Так што многія крытыкі дагэтуль спрачаюцца, як павінна была скончыцца “Палесская хроніка” на самай справе.

Факт 4. Галоўны кансультант — бацька

“Палеская хроніка” пісалася на працягу многіх год. Іван Паўлавіч хацеў захаваць у рамане асаблівасці сялянскага быту пачатку ХХ ст. Асноўнай гістарычнай крыніцай для пісьменніка сталі яго лісты да бацькі. У кожным з іх ён задаваў пытанні адносна побыту, абрадаў і жыцця палешукоў. Бацька ў падрабязнасцях інфармаваў сына аб мясцовых назвах, стравах, святах, як адбываліся сельскагаспадарчыя працы, тлумачыў тэхналогію і многае іншае. У пісьменніка быў вельмі адказны, шчыры і вопытны кансультант.

Факт 5. «Пайшла, ніколі ўжо не вернешся, Алеся» 

У жыцці Мележа былі дзве гісторыі кахання. Яго першую дзяўчыну звалі Алеся. Яна нарадзілася ў той жа вёсцы Глінішчы, што і будучы пісьменнік. Яны пасябравалі падчас вучобы ў Алексіцкай сямігодцы. Далей Іван працягнуў вучобу ў дзесяцігодцы, што знаходзілася ў Хойніках, а Алеся паступіла ў педтэхнікум, скончыла яго і працавала настаўніцай. Каханых разлучыла вайна. Дзяўчына засталася на акупаванай тэрыторыі, а Мележ знаходзіўся на фронце.

У 1942 годзе ён быў паранены і пасля лячэння адпраўлены ў тыл. У горадзе Бугуруслан Арэнбургскай вобласці пазнаёміўся з Лідзіяй Пятровай. У красавіку 1943-га яны распісаліся.

Факт 6. Паэт “Іван Мелеш”

Да вайны ў Мележа з’явілася некалькі паэтычных публікацый. Праўда, адна з іх падпісана “Мелеш”. Калі паэт Мікола Аўрамчык спытаў, адкуль з’явіўся такі дзіўны псеўданім, Іван Паўлавіч, усміхнуўшыся, адказаў: “Трэба разборліва пісаць сваё прозвішча пад творам”. Падчас вайны пісьменнік пачаў пісаць апавяданні.

Факт 7. «Тут святло павінна быць, а не туманы…»

Доўгі час Мележ не мог вызначыцца з назвай рамана. Калі ён прынёс рукапіс у часопіс “Полымя”, на асобным лісце мелася ажно пятнаццаць варыянтаў загалоўка. Пісьменніка найбольш прываблівалі дзве: “Людзі на балоце” і “Туманы над багнай”. Раман назвалі “Туманы над багнай”. Але, як згадваў пісьменнік Барыс Сачанка, супрацоўнік рэдакцыі Алесь Рылько, прачытаўшы карэктуру, засумняваўся: “Даволі змрочна ўсё гэта. А назва “Туманы над багнай” яшчэ больш прыгнятае. Першыя гады савецкай улады, тут святло павінна быць, а не туманы…” Мележ згадзіўся, дадаўшы, што назва “Людзі на балоце” яму больш па душы.

Факт 8. «Людзі на балоце» ледзь не згарэлі

Як згадваў пісьменнік Васіль Вітка, аднойчы ў пісьменніцкім доме на Карла Маркса, 36, дзе жылі Вітка і Мележ, здарыўся пажар. Тым часам Мележ, які нічога не ведаў пра пажар, вяртаўся дадому. На двары ён убачыў натоўп людзей. Яму паведамілі, што пажар быў у яго кватэры. Мележ збялеў. А праз некаторы час ужо свяціўся ад шчасця. Што ж здарылася? У кабінеце на пісьмовым стале ляжаў скончаны раман “Людзі на балоце”. Калі б пажар дайшоў да гэтага пакоя, рукапіс не ацалеў бы.

Факт 9. Стары Глушак — сусед па лецішчы

Яшчэ да таго, як з’явіліся знакамітыя лецішчы на Лысай гары, некаторыя пісьменнікі атрымалі ўчасткі для будаўніцтва ў Ждановічах. Ад свайго лецішча Мележ меў не толькі станоўчыя ўражанні. Адзін ў суседаў нячаста прыязджаў у Ждановічы. У доме пастаянна жыў цесць, які завёў сабаку. Той часта выў. Мележ папрасіў, каб сабаку кудысьці прыбралі, але сусед адмовіўся. Як пісаў паэт Алесь Бачыла, Мележ прызнаўся яму, што пісаў з суседа вобраз Глушака з “Палескай хронікі”.

Факт 10. Васіль і Ганна маглі пачаць усё з пачатку?

“Палеская хроніка” засталася няскончанай. Але ў нататніках Мележа засталіся запісы, якія дазваляюць меркаваць, што здарылася б з галоўнымі героямі. Так Ганна Чарнушка ўрэшце звязала бы свой лёс не з Васілём, Яўхімам ці Башлыковым, а з былым чырвонаармейцам Міканорам. Васіль Дзяцел мусіў вярнуцца з франтоў Другой сусветнай. Дарэчы, Лідзя Пятрова-Мележа пісала, што яе муж разглядаў нават такі варыянт: позняе каханне Васіля і Ганны ці пачуцці паміж іх дзецьмі. Але гэтым планам так і не было наканавана збыцца.

• 

• 

• 

Падрыхтавала Наталля ЛАПАЦІНА по матэрыялам інтэрнэта
Фота з інтэрнэта і Віктара ПАЎЛАВА